भारतलाई नेपालको त्यो सैन्य सहयोग र मोहन शमशेरलाई ‘चेली’को चिन्ता

कूटनीति

स्वतन्त्र भारतले हैदराबाद आफूमा गाभ्न सहयोग माग्दा नेपालले १० बटालियन सैनिक त्यता पठाएर सहयोग गरेको थियो। यसको नालीबेली, पत्राचार र चासो :

बेलायती उपनिवेशबाट भारत स्वतन्त्र हुनै लाग्दा त्यहाँ ६ सयभन्दा बढी स-साना अलगअलग राज्य अस्तित्वमा थिए। ब्रिटिसले त्यतिबेला ती राज्यहरूले चाहे भारत वा पाकिस्तानमा मिल्न सक्ने, त्यस्तै कतै नलागी स्वतन्त्र देशका रूपमा समेत रहन सक्ने गरी बन्दोबस्त गरिदिएका थिए। अधिकांश भारतीय राज्यले औपचारिक स्वतन्त्रता घोषणा हुनुअगावै भारतमा मिल्ने गरी सम्झौता गरिसकेका थिए। तर त्यतिबेला त्यहाँ हिन्दु बाहुल्य जनसंख्या भएको तर मुसलमान शासक भएको हैदराबाद, त्यस्तै मुसलमान बाहुल्य जनसंख्या भएको तर हिन्दु शासक भएको जम्मु-कास्मिर राज्य आफूलाई स्वतन्त्र राज्यका रूपमा राख्न चाहन्थे। हैदराबाद राज्यले भारतमा विलय हुन अस्वीकार गरेपछि सुरुमा त्यहाँ एक वर्षसम्म भारतमा विलय नभई यथा अवस्थामा नै रहने गरी भारत र हैदराबादबीच सम्झौता भएको थियो। 

तर उक्त समयभित्र हैदराबादले स्वतन्त्र मुलुक बन्ने गरी बेलायतमा कार्यालय खोल्ने, त्यस्तै अमेरिका, बेलायत र पाकिस्तानसँग लबिङ गर्दै संयुक्त राष्ट्रसंघसम्म त्यसका लागि प्रक्रिया थालनी गरेपछि त्यसबाट भारत त्रस्त भयो र उसलाई सैन्य कारबाहीसमेत गरेर जुनसुकै हालतमा आफूमा विलय गर्ने योजना बनायो। 

भारतका आफ्ना सुरक्षाकर्मी हैदराबादमा परिचालित हुने र अन्य क्षेत्रमा सुरक्षाकर्मीको अभाव हुने, त्यस्तै अर्कोतिर आफूले त्यहाँ आक्रमण गर्दा आफैँलाई समेत पाकिस्तानबाट आक्रमण हुने आशंकासँगै अन्य मुसलमान बाहुल्य राज्यबाट त्यसलाई लिएर विद्रोह उठ्ने अनुमान गरेपछि पहिलोपटक स्वतन्त्र भारतले नेपालसँग सैन्य सहायता माग्यो।

ब्रिटिस भारतले सन् १८५७ को लखनउ विद्रोह दबाउने समयदेखि पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धमा समेत नेपालसँग सैनिक सहयोग मागिरहेको भए पनि स्वतन्त्र भारतको भने यो पहिलो माग थियो। भारतले स्वतन्त्रता माग्दा अझै स्वतन्त्र हुने समय आएको छैन भनी बेलायतकै पक्ष लिँदा चिढिएका भारतीय नेतृत्वसँग नेपालका राणा शासकले सम्बन्ध नवीकरण गर्ने उपयुक्त अवसर पाएकै थिएनन्। 

यस्तो परिस्थितिमा भारतलाई सहायता दिँदा त्यसअघि ब्रिटिसबाट सहयोगको बदलामा लाभ प्राप्त भएझैँ यसपाला पनि प्राप्त हुने, साथै भर्खरै स्वतन्त्र भारतसँग पहिलेको ब्रिटिसझैँ सम्बन्ध मजबुत हुने आंकलन राणाहरूले पक्कै गरे होलान्।

अझ भारतीय स्वतन्त्रतासँगै भारतलाई आश्रय स्थल बनाएर भारतीय सहयोग सद्भावमा राणाशासनविरुद्ध राजनीतिक दल नै खोलेर लागिरहेका नेपालीहरूविरुद्ध भारतले आफ्नो सैन्य सहयोगको बदलामा पक्कै कारबाही गरी आफ्नो शासन सत्ता जोगाउन मद्दत गर्लान् भन्ने ठहर मोहन शमशेरले गरे होलान्। 

राणा शासकका धेरै छोरीहरूको विवाह भारतीय राज्यका राजारजौटाहरूसँग भएकाले तिनीहरूको भविष्य र सुरक्षाका विषयमा मोहन शमशेरलाई अर्को छुट्टै चिन्ता भएको र आवश्यक पर्दा भारत सरकार उनीहरूको मद्दत गरोस् भन्ने नितान्त व्यक्तिगत÷पारिवारिक हितको आशयसमेत उनले राखेको देखिन्छ। 

भारतको गृह मन्त्रालयसहित त्यहाँको राज्यको एकीकरणसम्बन्धी मामिलासमेत सम्हालिरहेका भारतका तत्कालीन उपप्रधानमन्त्री सरदार बल्लभ भाइ पटेलले काठमाडौंमा रहेका आफ्ना राजदूत सरदार सुरजित सिंह मजेठियामार्फत नेपालसँग सैन्य सहायताको प्रक्रिया अगाडि बढाएको पत्राचारबाट बुझिन्छ। यो सम्पूर्ण प्रक्रियाको समन्वय सरदार पटेलले काठमाडौंमा रहेको भारतीय राजदूतमार्फत र नेपालका प्रधानमन्त्री मोहन शमशेरले भारतमा खटिने नेपाली सेनाको नेतृत्व गरेका आफ्ना छोरा मे.ज.शारदा शमशेर जबरामार्फत गरिरहेको देखिन्छ।

 यी सबै पत्राचारबाट नेपाली राजदूतावास दिल्ली र राजदूत सिंह शमशेरको यसमा त्यस्तो कुनै महत्वपूर्ण भूमिका नै नरहेको भन्ने पनि देखिन्छ। यो लेख सरदार पटेल र मोहन शमशेरबीचको पत्राचारमा आधारित छ, जुन पत्राचार दिल्लीस्थित भारतीय अभिलेखालयको सरदार पटेल फाइलबाट प्राप्त भएको हो। 

नेपाल सरकारको प्रचार विभागले संगृहीत गरी २६ मंसिर २००६ मा प्रकाशन गरेको महाराज मोहन शमशेरको अहिलेसम्मको शासनकालको संक्षिप्त विवरणमा हिन्दुस्थानलाई सहायता भनी यस्तो लेखिएको छ :

‘हाम्रा छिमेकी स्वतन्त्र हिन्दुस्थान सरकारबाट हिन्दुस्थानको सुरक्षाका निमित्त नेपाल सरकारसँग पल्टनको मद्दत मागेकामा सो प्रार्थना स्वीकृत भई जि.ओ.सी. इन-चीफका पदमा महाराज पुत्र मेजर जनरल शारदा शमशेर जंगबहादुर राणालाई नियुक्त गरी उनको मातहतमा दस बटालियन नेपाली सेनाको एक कन्टिन्जेन्टले हिन्दुस्थानभित्र राज्यको सुरक्षाको काममा मद्दत गरी २४ चैत्र २००५ मा काठमाडौं फर्कियो।’

१९४८ जुलाई अन्त्यतिरबाट जम्मा दस बटालियन नेपाली सेनाको कन्टिन्जेन्ट भारततर्फ क्रमशः लागेका थिए भने त्यहाँतर्फ जाने शारदा शमशेरसहितको टोली ४ अगष्ट र अन्तिम टोली सेप्टेम्बर दोस्रो हप्तामा प्रस्थान गरेको थियो भन्ने मोहन शमशेरले शारदामार्फत पटेललाई पठाएको पत्रबाट देखिन्छ।

मेजर जनरल शारदा शमशेर जंगबहादुर राणाको नेतृत्वमा गएको नेपाली सेनाको कन्टिन्जेन्टको सैनिक सचिवका रूपमा क. शोभागजंग थापा थिए। त्यस्तै अन्यमा मेजर जनरल सुरेन्द्र शमशेर जबरा, ले.क. बलदेव शमशेर जबरा, ले.क. विज्ञान शमशेर जबरा, ले.क. योगविक्रम राणा, ले.क. क्षेत्रविक्रम राणा, क. गेहेन्द्र शमशेर थापा, ले.क. सुरेन्द्रबहादुर शाह र ले.क. प्रकाशजंग थापा थिए। नेपाली सेना दिल्लीसहित बिहार, बंगाल र आसामजस्ता भारतीय राज्यमा खटिएका थिए। 

मोहन शमशेर पटेललाई पठाएको ४ अगस्टको पत्रमा लेख्छन्, ‘भारतीय राजदूतमार्फत भारत सरकारले भारतमा शान्ति सुरक्षा कायम गर्न आग्रह गरेबमोजिम हामीले मेरै पुत्रको नेतृत्वमा दस बटालियन कन्टिन्जेन्टको तयारी गरेका छौं। मेजर जनरल सुरेन्द्र शमशेर जबराको नेतृत्वमा ३० जुलाईमा नेपाली सेना भारत पुगिसकेको छ। ठूलो संख्यामा यसै अगस्ट महिनाको पहिलो हप्ताभित्र त्यहाँ पुगिसक्नेछन् र शारदासमेत आजै यहाँबाट प्रस्थान गर्दैछन्। 

सानो संख्यामा बाँकी रहेको नेपाली सेनाको अन्तिम टोली सेप्टेम्बर दोस्रो हप्तासम्म त्यहाँ पुगिसक्नेछन्।’ पटेलको प्रशंसा गर्दै उनले पटेलको नेतृत्वमा भारतको एकीकरण जस्तो महत्वपूर्ण कार्य अगाडि बढिरहेको र त्यसले सार्थकता प्राप्त गरी विशाल भारतको निर्माण हुने विश्वास व्यक्त गर्छन्। नेपाल भारत जस्तो निकटतम मित्रका लागि सहयोग गर्न सधैं प्रतिबद्ध रहेको बताउँदै विगतदेखि नै आवश्यक पर्दा भारतलाई सहयोग उपलब्ध गराउँदै आएको स्मरण गर्छन्। अहिले पुनः भारतलाई आवश्यक पर्दा आफूहरूले सहयोग उपलब्ध गराउन पाउँदा हर्ष व्यक्त गर्दै भारतलाई सबै किसिमको सहयोग उपलब्ध गराउन आफूहरू सदा सर्वदा तयार रहेको जनाउँछन्।

साथै आगामी दिनमा समेत भारतलाई आवश्यक पर्दा जुनसुकै समयमा जस्तो खाले सहयोग पनि उपलब्ध गराउन आफूहरू तयार रहेको परम्परागत अभ्यासको कुरा अगाडि सार्छन्। नेपाली सेनालाई भारतमा दिइएको दायित्व कुशलतासाथ आफ्नो छोराको नेतृत्वमा निर्वाह गर्ने विश्वाससमेत उनले व्यक्त गर्छन्। 

मोहन शमशेर पत्रमा नेपालको राष्ट्रिय स्वार्थभन्दा पनि आफ्नो पारिवारिक स्वार्थ अगाडि सारेर पटेलका माझ हल्का रूपमा प्रस्तुत हुन्छन्। उनले आफूले भारतीय अखबारबाट समाचार पाएअनुसार भारतभित्रका स-साना राज्य भारतमा विलय भए पनि उनीहरूले भारत सरकारका तर्फबाट बर्सेनि केही निश्चित प्रतिशत पेन्सन सुविधा पाउने व्यवस्था भएकामा पटेल र भारतीय नेतृत्वलाई धन्यवादज्ञापन गर्छन्। साथै उनले नेपालको राजपरिवारसहित आफू राणा परिवारका धेरै छोरीचेलीहरूको भारतका विभिन्न राज्यका राजपरिवारसँग विवाह सम्बन्ध गाँसिएकाले भारतको एकीकरण प्रक्रियाबाट उनीहरूलाई कुनै कठिनाइ नहोस् भनी चासो व्यक्त गर्छन्। 

उनले पटेलको नेतृत्वमा एकीकरण प्रक्रियामार्फत विशाल भारतको निर्माण गर्ने क्रममा ती भारतीय राज्यका राजपरिवारलाई कत्ति पनि अन्याय नभई तिनलाई पूर्ण रूपमा भारत सरकारबाट न्याय प्रदान गरिने, त्यस्तै तिनले प्राप्त गरिरहेको सेवा सुविधा निरन्तर प्राप्त गरिरहने भन्ने पटेलकै सार्वजनिक भाषणबाट आफूले जानकारी पाएको उल्लेख गर्छन्। भारतमा विवाहित नेपाली चेलीका तर्फबाट आफूले उनीहरूको गुनासोसहित यही समयको सदुपयोग गर्दै पत्र लेखिरहेको उल्लेख गर्दै नवएकीकरण प्रक्रियामा तिनीहरूलाई कुनै मर्का पर्न गए पटेललाई आफैँले सहजीकरण गरी उनीहरूको समस्या समाधान गरिदिन आग्रह गर्छन्। 

उनले नेपालको राजपरिवारकी सदस्य अधिराजकुमारीको केही महिनाअघि मात्र सिकार (जयपुर) का राजकुमारसँग विवाह भएको स्मरण गराउँछन्। मोहन शमशेरले एक अधिराजकुमारी, एक आफ्नी बहिनी, आफ्नी ६ छोरी, भाइ कमान्डर इन चिफ बबर शमशेरका दुई छोरी, क.ज. बहादुर शमशेरका दुई छोरी, भारतका लागि नेपाली राजदूत सिंह शमशेरका दुई छोरी, पूर्व प्रधानमन्त्रीद्वय भीम शमशेर र जुद्ध शमशेरका एक एक छोरी त्यस्तै शंकर शमशेर र मृगेन्द्र शमशेरकी एक एक छोरीसमेत गरी कुल १८ जनाको सूची पटेललाई उपलब्ध गराउँछन्।

मोहन शमशेरको उक्त पत्रको २१ अगस्टमा जवाफ पठाउँदै सरदार पटेलले थोरै त उनका छोरा शारदा शमशेरको प्रशंसामा खर्चिन्छन। पटेलले महाराज मोहन शमशेरले भारतलाई सैन्य सहयोग गरेकामा उनीप्रति कृतज्ञता ज्ञापन गर्दै आफूहरूले नेपालको सहयोगको उच्च कदर गर्नेसमेत उल्लेख गर्छन्। इतिहासदेखिकै नेपाल-भारत सम्बन्ध भूराजनीतिक र सांस्कृतिक रूपमा समेत मित्रवत रहेको स्मरण गर्छन्।

मोहन शमशेरले जताएको पारिवारिक चिन्ताबारे समेत पटेलले आफू उनीहरूको सहयोगका लागि सधैं तत्पर रहेको जनाउँदै उनलाई त्यसमा कुनै चिन्ता नलिन आश्वस्त तुल्याउँछन्। साथै उनले ती भारतमा विवाहिता नेपाली चेलीहरूलाई कुनै समस्या भएको खण्डमा सिधा आफूलाई सम्पर्क गर्न लगाउन आग्रह गर्दै आफूले पाएको सूचीमध्ये केही भारत सरकारको पेन्सनमा सूचीकृत नभए पनि आफूले उनीहरूलाई सहयोग गर्ने प्रतिबद्धतासमेत व्यक्त गर्छन्। 

२१ अगस्टको पटेलको जवाफमा मोहन शमशेरले २ सेप्टेम्बरमा अर्को पत्र लेख्दै छोराको प्रशंसा गरेका सरदार पटेललाई धन्यवाद दिन र आफ्नो छोरा शारदाबारे थप लेख्न धेरै अक्षर खर्चिन्छन्। त्यस्तै पटेल नेतृत्वमा भारतको एकीकरण साकार हुनेमा विश्वस्त भएको र आउने दिनमा समेत यस्ता अवसरमा भारतले सहायता मागेको खण्डमा आफूहरूले निरन्तर सहयोग उपलब्ध गराइरहने वचन दिन्छन्।

त्यसो त नेपालले भारत सरकारलाई सैन्य सहायताका लागि सेना पठाउँदै गर्दा त्यहाँका मिडियाहरूबाट हैदरबाद निजामका प्रतिनिधिले गोप्य रूपमा नेपाल भ्रमण गरी नेपालका महाराजसँग भेट गरे भन्ने अफवाह पनि व्यापक फैलिएको रहेछ। जसलाई २१ जुलाई १९४८ मा नेपाली राजदूतावास दिल्लीले विज्ञप्ति नै जारी गरेर उक्त समाचारको खण्डन गर्दै त्यस्तो कुनै भेट नै नभएको र त्यो खबर सरासर झुठ भएको बताउनुपरेको रहेछ। (दी इन्डियन एक्स्प्रेस, २२ जुलाई १९४८) 

मोहन शमशेरले अलि पहिले नै २० जुलाई १९४८ मा सरदार पटेललाई एउटा पत्र समेत पठाएका रहेछन्। आफ्नी माइली छोरीज्वाइँ राव साहेव उदय सिंह जो पाटन जयपुर राजघरानाका थिए। ती ज्वाइँले पटेलसँग आफ्नो राज्य र भारत सरकारबीच केही कुरा गर्नुपर्ने भएकाले आफ्ना ससुराको च्यानल प्रयोग गरेछन्, पटेलसँग कुरा गर्न मोहनलाई आग्रह गरेका रहेछन्। मोहन शमशेरले समेत उनको पक्षबाट ज्वाइँले कुरा गर्न चाहेका छन् भनी पटेललाई एउटा पत्र लेखेका रहेछन्। ती उदय सिंहले भारतको आन्तरिक मामिलामा सिधा सम्पर्क नगरी अर्को तेस्रो मुलुकका तर्फबाट लबिङ गरेकालाई भारतले सायद त्यो उचित ठहर्‍याएन र तिनको व्यवहारबाट भारत तीप्रति शंसकित रहेछ भन्ने भारतको एकीकरण मन्त्रालयको अर्को एउटा पत्रले प्रस्ट पार्छ। 

२५ अगस्ट १९४८ का दिन भारतको एकीकरण मन्त्रालयबाट उदय सिंहको राज्य जयपुरका प्रधानमन्त्री हिरालाल शास्त्रीलाई पठाएको पत्रमा लेखिएको छ, ‘आज बिहान उदय सिंहले भारतस्थित नेपाली राजदूतावास पुगेर राजदूतसँग भेट गरेको जानकारी प्राप्त भएको छ। त्यो राज्यको केही समस्या भए हामीलाई अवगत गराउन आग्रह गर्दछौं र हामी त्यसलाई समाधान गर्नेछौं। तर त्यसरी नेपालका प्रतिनिधिसँग सिधा भेट गर्दा समस्या पर्छ। हामीले नेपालसँग १० बटालियन सेना मागेको यहाँलाई अवगत नै छ, त्यसैले यो महत्वपूर्ण समयमा कुनै कारणवश नेपालसँगको हाम्रो सम्बन्धमा खलल नआओस् भन्नेमा हामी पनि उत्तिकै सचेत छौँ।’ 

भारतले ‘अप्रेसन पोलो’ नाम राखेर सुरु गरेको भनेको प्रहरी कारबाही १९४८  सेप्टेम्बर १३ मा आक्रमणबाट सुरु भएको थियो। भारतमा नेपालको प्रत्यक्ष सैन्य उपस्थितिले कुनै पनि अन्तर्राष्ट्रिय नियम-कानुन उल्लंघन गरेको ठहर भएमा नेपालले जुनसुकै समयमा नेपालबाट खटाएका नेपाली सेना फिर्ता लिने गरी त्यसलाई शान्ति सेनाका रूपमा मात्र खटाएको बताएको थियो।

त्यस्तै भारतीय संसद्मा ४ सेप्टेम्बर १९४८ को बैठकमा सांसद अरिबहादुर गुरुङले भारत सरकारसँग भारतमा नेपाली सैन्य दल कुन आधारमा कहाँ कसरी खटिन्छ ? भनी सोधेको प्रश्नको जवाफ दिँदै भारतका तत्कालीन रक्षामन्त्री सरदार बलदेव सिंहले यसपटक पनि यसअघिको (दोश्रो विश्वयुद्ध) को बेला जस्तै नेपाली सेना परिचालित भएको भारतीय सेनाको रिक्त स्थानमा आन्तरिक सुरक्षाका लागि मात्र नेपाली सेना परिचालित हुने घोषणा गरेका थिए। (दी इन्डियन एक्सप्रेस, ५ सेप्टेम्बर १९४८)  

अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि-सम्झौता उल्लंघनको प्रश्न उठ्ला वा भारतको आफ्नै सुरक्षा निकायको सामथ्र्यमा प्रश्न उठ्ला कि भनी भारतमा खटिएको नेपाली सेनाले हैदराबाद अप्रेसनमा अग्रपंक्तिमा रहेन। त्यहाँ नेपाली सेनाले आफ्नो बन्दुकले बिल्कुलै गोली चलाएन। भारतले नेपाली सेनालाई अग्रमोर्चामा भन्दा पनि आफ्नो सेना रिक्त भएको ठाउँमा ब्याक सपोर्टका रूपमा मात्र राखेको थियो। गोर्खा भर्तीबाट भारतीय सेनामा खटिएका नेपाली नागरिक भने त्यसमा प्रत्यक्ष नै संलग्न थिए। 

हैदराबाद कारबाही १३—१८ सेप्टेम्बरमै सम्पन्न गरी भारतले हैदराबाद राज्यलाई औपचारिक रूपमा भारतमा विलय गरायो। तर पनि त्यहाँ गएको नेपाली फौज तत्कालै फर्किएन र हैदराबाद पछि जम्मु-कास्मिरको मामिलासमेत अनिश्चित भएपछि भारतले आफ्नो सुरक्षा चुनौतीलाई ध्यान दिँदै नेपाली सेनालाई अर्को वर्षको अप्रिलसम्म नै त्यहीँ राख्यो।

भारतले हैदराबादलाई आफूमा विलय भएको घोषणा गरेकै दिन नेपालका प्रधानमन्त्री मोहन शमशेरले भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुलाई टेलिफोन गरि हैदराबादलाई भारतीय संघमा विलय गर्न सफल भएकामा बधाइ दिए। त्यस्तै भारतको तत्कालीन बिहार राज्यको राँचीमा स्थायी बसोबास गरिरहेका पूर्वप्रधानमन्त्री पद्म शमशेर जबराले समेत भारतका प्रधानमन्त्रीलाई उचित समयमा सही कदम उठाएर भारतले भारतीय संघमा हैदराबादलाई गाभ्न सकेकामा बधाइको पत्र पठाए। (इन्डियन न्युज ९ भोलुम, १८ सेप्टेम्बर १९४८)

हैदराबाद कारबाहीको करिब ६ महिनापछि मात्र ठूलो संख्यामा रहेको नेपाली सेनाको टोली मार्च महिनाको अन्त्यतिर त्यस्तै बाँकी रहेको सानो अन्तिम टोली ६ अप्रिल १९४९ (२००५ चैत २४) मा नेपाल फर्कियो। अन्तिम टोली नेपाल फर्कनु अगावै ३१ मार्च १९४८ (२००५ चैत १८) टुँडिखेलमा विशेष समारोहको आयोजना गरी भारतलाई सघाएर आएका नेपाली सेनालाई अभिनन्दन गरियो। साथै त्यहाँ खटिएका सैनिक जवानहरूको तलबमा सरकारका तर्फबाट प्रतिमहिना १ रुपैयाँ वृद्धि भएको जानकारी गराइयो। उक्त समारोहमा भारतीय राजदूतसमेत उपस्थित भएर ती सेनालाई स्मारक चिह्न प्रदान गरे। 

भारतमा खटिएको नेपाली सेना भारतबाट फर्किएलगत्तै ११ अप्रिलमा मोहन शमशेरले पुनः भारतका गभर्नर जनरल सी. राजागोपालाचारी, त्यस्तै सरदार पटेललाई नेपाली सेना भारतमा काम फत्ते गरी सकुशल नेपाल फर्किएको जानकारी गराउँदै आगामी दिनमा पनि भारतलाई सहयोग आवश्यक परे नेपालले सहयोग प्रदान गर्ने वचन दोहोर्‍याए। प्रत्युत्तरमा गभर्नर जनरल त्यस्तै पटेलले मोहन शमशेरके सैन्य सहायताका लागि धन्यवाद टक्र्याए। 

मोहन शमशेरले आफ्नो शासन सत्ता लब्याउन भारतले सहयोग गर्ला भन्ने जुन ठूलो आशा र भरोसाले भारतलाई हतारिएर सैन्य सहायता उपलब्ध गराए तर पछि भारतले आफ्नो काम फत्ते गरेपछि मोहन शमशेरप्रति व्यवहार फेर्‍यो। दुई मुलुकबीच व्यक्तिगत र भावनात्मक सम्बन्धको कुनै स्थान नै हुँदैन, त्यहाँ जहिल्यै राष्ट्रिय हित मात्र हाबी हुन्छ भन्ने विषय सायद मोहन शमशेरले आँकलन गरेनन् कि ? भारतले आफूलाई आवश्यक पर्दा १० बटालियन नेपाली सेनाको मद्दतबाट हैदराबादलाई भारतीय संघमा विलय गर्न सफल भयो तर पछि गुण बिर्सियो। 

सोही वर्षको अन्त्यतिरबाट नेपाली सेनालाई परम्परागत ढंगको सेना हो, आधुनिक हतियार एवं कुशल सैन्य तालिमविनाका छन्, जसले नेपाललाई कम्युनिस्ट चिनियाँको आक्रमणबाट जोगाउन सक्दैन भन्दै भारतीय सेनाको सहयोगमा नेपाली सेनाको आधुनिकीकरणको माग दोहोर्‍याइरह्यो। उत्तरी सीमाको चिनियाँ कम्युनिस्टको हौवा देखाएर मोहन शमशेरलाई फकाएर-गलाएर सन् १९५० को सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न बाध्य बनायो। नयाँ सन्धिमा हस्ताक्षर गराएलगत्तै नेपाललाई प्रजातान्त्रिक व्यवस्थाउन्मुख बनाउनु पर्छ भन्दै एकातिर भारतबाट राणाविरुद्ध संघर्ष गरिरहेका नेपालीहरूलाई मद्दत गर्‍यो। त्यस्तै अर्कोतिर राजालाई समेत उक्साएर विद्रोह गरी पहिले आफ्नो दूतावास र पछि राजधानीमा शरणार्थी बनाउन सफल भयो। जसको परिणाम राणा व्यवस्थालाई नेपालबाट फाल्ने काममा मद्दत पुग्यो। मोहन शमशेरको त्यो योगदानलाई भारतले कहिल्यै कदर गरेन, त्यसमा मोहन शमशेरले पहिले बेलायतसँगको सम्बन्धका आधारमा गरेको आकलन सायद उनको हकमा भने विफल भयो।

अन्नपूर्ण पोष्टको फुर्सद परिशिष्टांक ०३ जेठ २०७७